بازار اراک، بازاری تاریخی و متقارن - مجله سفرنامه ترکیه

خیلی ها دوست دارند در سفر به هر شهری از بازارهای آن هم تماشا نمایند مخصوصا اگر در شهری مثل اراک باشیم که بازاری تاریخی و تماشایی دارد. برای بازدید از بازار اراک باید به مرکز شهر اراک بروید، اینجا بازاری سرپوشیده با طول کمتر از یک کیلومتر می بینید که دیوارها و طاق های بلند آن را در بر گرفته اند. در این بازار واحدهای تجاری زیادی در حال فعالیت هستند و می توانید هر وسیله ای که احتیاج دارید را با قیمت مناسب تهیه کنید.

شاید توقع تان از بازار فقط جایی برای خرید و فروش باشد اما در گذشته بازارها به صورت مجموعه ای بزرگ ساخته می شدند که امکانات دیگری مثل مسجد، کاروانسرا، حمام، آب انبار، و … هم داشتند. بازار اراک هم از همین بازارهای قدیمی است اما خیلی از امکانات آن با گذشت زمان از بین رفته اند و امروز فقط مسجد، بارانداز و سقاخانه آن به جای مانده اند.

این بازار از اولین بناهای ساخته شده در شهر است اما مجموعه فعلی بازار از حمام، مسجد، مدرسه، آب انبارها، گذرها و کاروانسراها تشکیل شده که در زمان فتحعلی شاه قاجار در سال 1228 هجری قمری در بافت مرکزی سلطان آباد (نام قدیم اراک) ساخته شده اند.

در مرکز این بازار چهارسوقی هست که دو مسیر شمالی جنوبی و شرقی غربی دارد و از چهار سمت به دروازه های قدیم شهر وصل شده است. بازار اراک در فهرست آثار ملی ایران قرار گرفته است و درست در مجاور آن مدرسه و مسجدی به نام سپهدار وجود دارد که از پشت بام بازار، حیاط آن ها به خوبی دیده می شود.

تاریخچه بازار اراک

زمان ساخت این بازار به زمان ساخت شهر اراک برمی شود، در واقع، بر اساس اطلاعاتی که از اسناد و مدارک به دست آمده برای ساخت این شهر 20 سال زمان صرف شده و بازار و بخش های مختلف آن در همین دوره ساخته شده اند. ساخت بنای اولیه این بازار به وسیله حاکم وقت اراک یعنی سپهدار اعظم صورت گرفته که در بازار مسجد و مدرسه ای به نام او به چشم می خورد. در آن موقع برای اینکه رونق مالی در حوالی سلطان آباد به وجود بیاید حاکم دست به کار شد و بازار بزرگی را برای این شهر ساخت تا محصولات کشاورزی و فرش ساروق در این محل خرید و فروش شود.

معماری بازار اراک

نقشه این بازار از پیش طراحی شده و برعکس دیگر بازارها به شکل آزاد و منحنی نیست. در واقع، تمامی مسیرهای این بازار منظم هستند و از تقارن هندسی خاصی برخوردارند. راسته بازار و همه مسیرهایی پیرامونش اساس بافت شطرنجی شهر سلطان آباد را به وجود آورده اند. بازار از دو مسیر عمود بر هم تشکیل شده: مسیر شمالی جنوبی به طول 720 و مسیر شرقی غربی به طول 200 متر که همدیگر را در چهار سوق قطع می نمایند، محلی که با یک حوض سنگی بزرگ معین شده است.

همه مسیرهای فرعی عمود بر این دو مسیر اصلی هستند. در این بازار از معماری خاصی استفاده شده که هوای آن را در تابستان ها خنک و در زمستان ها گرم می نماید. در فصل تابستان با رفتن به این بازار متعجب می شوید که چطور بنایی سرپوشیده تا این حد خنک مانده است!

مجموعه بازار بیش از 14 هکتار مساحت دارد. در گذشته در چهار طرف بازار 4 دروازه بود که بعد از گذشت سال ها ویران شده اند. مصالح اصلی ساخت این بازار آجر است و در کنار آن از ملات گچ و آهک و خاک رس هم استفاده شده است. در قسمت هایی از این بازار تیرچه های چوبی برای محکم کردن بنا به کار رفته و برای پای ستون ها هم از صفحات و ورقه های منجمد سربی و مسی استفاده شده است.

سقف بازار گنبدی شکل است و این گنبدها در مسیرهای شمالی جنوبی و شرقی غربی به صورت پشت سر هم به چشم می خورند. در میان این گنبدها، یک گنبد از بقیه بزرگ تر است که بر روی محل تلاقی دو مسیر یعنی چهار سوق قرار گرفته است. درست در وسط هر گنبد نورگیری چند ضلعی قرار گرفته که هم نور فضای داخلی بازار را تامین می نماید و هم هوا را رد و بدل می نماید.

بازار اراک از چه قسمت هایی تشکیل شده است؟

در راسته بازار 500 مغازه هست و به غیر از آن ها بازارچه ها، کارگاه ها و انبارهای دیگری هم در آن فعالند. در دو طرف بازار تیمچه هایی را به فاصله 50 متر از هم می بینید مثلا تیمچه کاشانی مخصوص بازار فرش است و تیمچه مهر برای صنایع دستی در نظر گرفته شده است.

• سراها و تیمچه ها: در مسیرهای این بازار سراها و تیمچه های زیادی هست که اغلب دو طبقه اند و گاهی در قدیم تاجرانی که برای خرید از شهرهای دور به اینجا می آمدند شب را در طبقه دوم می گذراندند. سراها به غیر از نقش تجاری حکم اقامتگاه های موقتی را هم داشتند. یکی از مجذوب کننده ترین سراهای این بازار که همچنان دست نخورده به جای مانده سرای کاشانی است.
• حمام ها: این بازار در مجموعه 4 حمام داشته که با گذشت زمان کاربری برخی از آن ها تغییر نموده است.