خشکسالی در ایران؛ زندگی در بعضی شهر ها غیرممکن می گردد - مجله سفرنامه ترکیه

به گزارش خبرآنلاین، حالا گزارش های مرکز ملی خشکسالی نشان می دهد که چشم امید دوختن به آسمان هم برای حل ورشکستگی آبی ایران کافی نیست.

احد وظیفه، رییس مرکز ملی خشکسالی و مدیریت بحران سازمان هواشناسی، می گوید: سال جاری استثنائی است چراکه در بعضی استان ها به خصوص در جنوب و جنوب شرق بارندگی ها به شدت کمتر از نرمال هستند. مثلا در هرمزگان که تا الان باید به شکل نرمال 141 میلی متر باران باید می باریده تنها 20میلی متر باران باریده است، یا در سیستان وبلوچستان بارش ها نسبت به نرمال 82درصد کاهش پیدا نموده، این اعداد وحشتناک است. در بعضی استان ها بارندگی فوق العاده کمتر از نرمال است و در 50 سال گذشته این میزان کم بارشی در آن منطقه ها بی سابقه بوده است. در کل کشور هم با یکی از سال های استثنایی از نظر کم بارشی درگیر هستیم..

اما برخلاف امیدی که نسبت به آغاز بارش ها وجود دارد، مقصر اصلی بی آبی ایران انسان ها و نه مسائل طبیعی مثل بارش باران و افزایش دما هستند. نسبت به عوامل انسانی اصلی ورشکستگی آبی سال هاست که کارشناسان هشدار داده اند، اما حالا در اوج بحران به نظر می رسد این موارد هم بیشتر دیده می شوند.

وظیفه شرح می دهد: کشاورزی ما برای بارندگی خیلی بیشتر از این حرف ها انجام می گردد. برای پاسخ به شما از استان خراسان رضوی مثال می زنم که قرار است از خلیج فارس به آن آب منتقل نمایند. قرار است که 550میلیون متر مکعب آب به آن منتقل بگردد، همین الان از آب های خراسان رضوی سالانه 1.1 میلیارد متر مکعب آب کم می گردد. این فرایند تا کی می تواند ادامه پیدا کند؟ قطعا از یک جایی به بعد این فرایند قطع می گردد، حتی قبل از آن آب شور می گردد و دیگر برای کشاورزی هم این آب مناسب نیست.

همچنان کشاورزی بیشتر از پتانسیل موجود در کشور انجام می گردد و این می تواند پیامد های وحشتناکی به همراه داشته باشد؛ مهاجرت، جنگ آب، غیرقابل زندگی شدن بعضی شهر ها و ... خبر بدتر این که بعضی از این ها هم اکنون هم به واقعیت تبدیل شده اند.

مشروح گفت وگو با احد وظیفه، رییس مرکز ملی خشکسالی و مدیریت بحران سازمان هواشناسی رئیس مرکز خشکسالی را بخوانید:

آقای وظیفه شرح می دهید که آخرین اوضاع بارندگی در کشور به چه شکل است؟

اطلاعات روزانه در سایت مرکز ملی خشکسالی وجود دارد، بیشترین کسر بارش در استان هایی مثل لرستان، چهارمحال بختیاری، شمال خوزستان، غرب و جنوب غرب کردستان داریم. سیستان بلوچستان هم از نظر درصدی، بیشترین کاهش بارندگی را دارد. در این استان بارش سالیانه باران حدود 100میلیمتر است، اما غرب و جنوب غرب کشور ما 450 تا 650 بارش باران دارند و کسر عدد بارندگی در این منطقه ها تاثیر زیادی روی کاهش دبی رودخانه ها می گذارد.

شرایط کلی کشور به چه شکل است؟

الان حدود 55درصد بارندگی را که در سال آبی باید دریافت گردد، گرفته ایم، عملا هم، چون در تابستان بارندگی نداریم و 5درصد آب کشور از باران ها می آید، این یعنی از 95درصد بارانی که تا به امروز باید در ایران می بارید چیزی حدود 55درصد تامین شده است.

قبلا هم شاهد این حجم از کم بارشی در ایران بودیم؟

کمبود بارش را در سال های مختلفی داشتیم، اقلیم کشور ما به شکلی است که همواره در آن نوسان باران وجود دارد. یعنی اگر یک یا دو سال خوب باران ببارد، پشت سر آن چند سال بارندگی ها کم می شدند. این طور نبوده که بارش ها در کشور همواره نرمال باشد و کم بارشی اتفاقی طبیعی در اقلیم ماست.

اما سال جاری استثنائی است چراکه در بعضی استان ها به خصوص در جنوب و جنوب شرق بارندگی ها به شدت کمتر از نرمال هستند. مثلا در هرمزگان که تا الان باید به شکل نرمال 141 میلی متر باران باید می باریده تنها 20میلی متر باران باریده است، یا در سیستان وبلوچستان بارش ها نسبت به نرمال 82درصد کاهش پیدا نموده، این اعداد وحشتناک است.

در بعضی استان ها بارندگی فوق العاده کمتر از نرمال است و در 50 سال گذشته این میزان کم بارشی در آن منطقه ها بی سابقه بوده است. در کل کشور هم با یکی از سال های استثنایی از نظر کم بارشی درگیر هستیم.

به طور کلی چقدر در کشور باران باریده است؟

در کل ایران به طور میانگین چیزی حدود 130میلی متر بارندگی دریافت کردیم، در حالی که تا الان باید 219 میلی متر باران می بارید. این نشان می دهد میزان بارندگی در کل کشور 41درصد زیر نرمال است. برای کشوری مثل ایران این عدد فوق العاده تاثیرگذار است. بالاخره برخلاف کشور های همسایه، کشاورزی در ایران رونق دارد و اقتصاد سرزمین را تامین می نماید.

البته کم بارشی سال جاری فقط محدود به ایران نیست و در منطقه بارندگی ها کاهش پیدا نموده است. البته که مدیریت این کم بارشی ها با در نظر گرفتن جمعیت کشور ها می تواند اثر متفاوتی داشته باشد. بارش کم باران در ایران و امارات اثر مشابهی نمی گذارد.

آقای وظیفه دو سال در کشور باران بیشتر از نرمال بود و خیلی ها تمایل داشتند که بگویند ترسالی اتفاق افتاده است، علت این موضوع چیست؟

دو سال پیش در مصاحبه ای گفتم که اصلا انجام چنین پیش بینی ای ممکن نیست، چراکه اقلیم ما نوسانات زیادی داشته است و نمی توانیم با اطمینان به مردم بگوییم که از سال آینده ترسالی حاکم می گردد. پیش بینی های هواشناسی به شکل فصلی اعلام می گردد، اگر برای سال بعد نظری داشته باشیم به جای کلمه پیش بینی از کلمه منظره استفاده می کنیم، چراکه عدم قطعیت در اینجا خیلی زیاد است.

در پیش بینی های جهان هم حدبیشتر برای شش ماه به بعد رایج نیست، مدلی هم نداریم که با اطمینان قابل قبولی بگویند که سال آینده قرار است، چه اتفاقی رخ بدهد. بعد بعضی می گویند وارد دوره ترسالی شدیم یا حتی 10 سال بعدی ترسالی است، این اشتباه بزرگی بود. چراکه فکر جامعه و دولت همه تمرکز نموده بودند که با چالش خشکسالی آماده شویم، اما این ادعا ها باعث می گردد که برنامه ها زیر سوال بفرایند یا بهای کمتری به آن ها داده گردد

به نظر شما علت این نوع حرف ها چیست؛ منفعتی در تصور ترسالی وجود دارد یا صرفا اشتباه تخصصی است؟

گمان نمی کنم که به خاطر منفعت این ادعا ها مطرح گردد، به نظر من یک اشتباه صورت می گیرد و آنالیز عمیقی درباره اقلیم کشور انجام نمی گردد. مثلا یکی از اساتید دانشگاه، ترسالی را به لکه های خورشیدی ربط می داد و می گفت که وارد یک چرخه 11 ساله ترسالی شدیم. در حالی که در 50 سال گذشته، از این دوره های 11 ساله داشتیم، در این صورت باید دوره های 11 ساله ترسالی را تجربه می کردیم که این اتفاق رخ نداده است. این نشان می دهد افراد با یک برداشت سطحی ادعا می نمایند که وارد دوره ترسالی شده ایم.

اما ما حتی از مسئولان کشور هم چنین ادعا هایی را می شنویم، فکر نمی کنید ادعا های مربوط به ترسالی باعث می گردد به سمت برنامه های توسعه ای بفرایند؟

من اطلاع ندارم که چرا کسی چنین سخنی گفته است، اما در برخورد با افرادی که این ادعا ها را مطرح می نمایند فهمیدم که علت قوی برای رخ داد ترسالی نداشتند. الان تعداد زیادی مدل جهانی برای پیش بینی فصلی اقلیمی وجود دارد که حدس زده بودند در بهار درگیر کم بارشی می شویم. از شهریور و مرداد ماه گذشته در بیشتر مدل های اقلیمی نشان می داد که چنین اتفاقی در کشور رخ می دهد، به استثنا اواخر پاییز که بارندگی شدیدی در جنوب غرب رخ داد، بارش سنگینی نداشتیم. این شرایط سال جاری تا حد زیادی قابل پیشبینی بود.

الان هشت مدل جهانی داریم که به صورت فصلی بارندگی ها را پیشبینی می نمایند، گاهی نشانه های مطرح شده در این پیش بینی ها خیلی قوی نیست. اما گاهی این مدل ها به اتفاق یک شرایط خاصی را پیش بینی می نمایند. سال جاری این مدل ها همگی پیش بینی فصلی کم بارش را برای کشور نشان می دادند. ما طبق وظیفه ای که داشتیم از سال پیش این موضوع را هر ماه مطرح کردیم تا به نوعی مدیریت منابع انرژی و کشاورزی خودش را برای این روز های سخت آماده کند.

پیش بینی می کنید که این دوره خشکسالی در ایران تا کی ادامه پیدا کند؟ آیا باید کلا انتظاراتمان را بارندگی های سالانه کمتر کنیم؟

برای این کار باید به آمار بلندمدت بارش در پهنه کشورمان نگاهی بیاندازیم، تغییرات همه جا یکسان نبوده، اما در طی شش دهه گذشته با یک فرایند کاهشی بارندگی ها روبرو شدیم. در دهه 1950 تا 1960 میلادی میانگین بارش باران در کشور حدود 270میلی متر بود.

از 2010 تا 2020 بارندگی در کشور ما حدود 240 میلی متر است، به طور کلی در 50 سال، چیزی حدود 40میلی متر میانه باران ها در کشور ما کمتر شده است. این نشان می دهد که همواره با یک فرایند تقریبا همواره درگیر بودیم، یافته های هیات بین دولتی تغییراقلیم نشان می دهد که زمین با یک فرایندی گرم شده است و با ادامه این فرایند در بعضی منطقه ها مثل ایران بارندگی ها کمتر می گردد.

انعکاس این فرایند به آینده نشان می دهد که بارندگی های کشور ما به شکل کاهشی ادامه پیدا می نماید. به نظر هم نمی رسد که فرایند گرمایش جهانی متوقف بگردد. تجربیات گذشته از اقلیم کشور ما هم چندان خوشآیند نبوده و این اتفاق در زندگی روزمره ما تاثیر گذاشته است و اثر شدیدی هم گذاشته است.

کار خاصی درباره کاهش بارندگی ها نمی توان انجام بدهیم و شاید برترین کار کاهش اثرات این اتفاق با سازگاری با تغییراقلیم است.

آقای وظیفه ما سال هاست که از شما و افراد دیگر این هشدار ها را شنیده ایم، فکر می کنید که این هشدارهایتان جدی گرفته می گردد؟

قدر مسلم هشدار ها مورد توجه قرار می گیرند، اما میزان توجهی که به این هشدار ها صورت می گیرد کافی نیست. بالاخره گزارش های سال جاری ما در حضور دولتمردان ارائه شده است، اما به قدر کافی در کل جامعه به حد کافی شرایط بارشی کشور مورد توجه قرار نمی گیرد.

هر منطقه از کشور از لحاظ توسعه کشاورزی، صنعتی و جمعیتی پتانسیل خاص خودش را دارد، اگر باری بیشتر از این پتانسیل قرار بدهید در بلندمدت با اثرات نامطلوی آن روبرو می شوید به طوری که محیط برای زیست نامتعادل می گردد و تنش آبی ایجاد می گردد.

در گذشته به پتانسیل های اقلیمی منطقه ها کمتر توجه شده است، برای مثال منطقه ها مرکزی ما کم بارش هستند و سالانه 100 تا 150میلی متر در آن باران می بارد، اما در همین منطقه ها توسعه کشاورزی آنچنانی صورت گرفته که از توان اقلیمی آن منطقه خارج است.

برای این که در استان سمنان آب به شرایط پایدار برسد، حداقل نصف باغ های آن منطقه باید تعطیل شوند.

اما ما به جای این کار، می بینیم بحث انتقال آب خزر به سمنان مطرح شده است. چه تحلیلی از این کار دارید؟

این موضوع هم بد و هم قابل تایید نیست، به خیلی از شهر ها و روستا ها در این منطقه ها با تانکر آبرسانی می گردد. اگر بتوانیم با لوله گذاری به این جمعیت برسانیم کار ارزشمندی است. اما اگر بخواهیم به این منطقه آبرسانی کنیم تا کشاورزی صورت بگیرد، به صرفه نیست.

دریای خزر و مازندران نسبت به دریا های آزاد منفی سی متر ارتفاع دارد، این که می خواهید آب را از اینجا وارد ارتفاعات البرز در هزارمتری کنید، یعنی باید کلی انرژی مصرف گردد. آیا با فراوری محصولات کشاورزی می توان هزینه این میزان از انتقال آب را جبران کرد؟

معقول ترین اقدام این است که آمایش سرزمین ما خیلی جدی گرفته گردد و به جای ویلاسازی کشاورزی در گیلان و مازندران توسعه پیدا کند.

شما گفتید که بارش میانه ایران 240میلی متر است، وسعت کشاورزی ما برای چه میزان بارندگی صورت می گیرد؟

کشاورزی ما برای بارندگی خیلی بیشتر از این حرف ها انجام می گردد. برای پاسخ به شما از استان خراسان رضوی مثال می زنم که قرار است از خلیج فارس به آن آب منتقل نمایند. قرار است که 550میلیون متر مکعب آب به آن منتقل بگردد، همین الان از آب های خراسان رضوی سالانه 1.1 میلیارد متر مکعب آب کم می گردد. این فرایند تا کی می تواند ادامه پیدا کند؟ قطعا از یک جایی به بعد این فرایند قطع می گردد، حتی قبل از آن آب شور می گردد و دیگر برای کشاورزی هم این آب مناسب نیست.

چالش های این چنینی تا زمانی که پایمان را میزان گلیممان دراز کنیم وجود دارد، یعنی کشاورزی را تا جایی توسعه بدهیم که از نظر علمی اجازه داریم. بعلاوه باید مدرن و امروزی فکر کنیم، کشور هایی وجود دارند که با روش های نوین با آب کم به کشاورزی می پردازند.

این توسعه کشاورزی برای حل مشکل آبی کشور کافی است یا باید فراوری بعضی محصولات را فراموش کنیم؟

حتما باید قید فراوری بعضی محصولات را در بعضی منطقه ها بزنیم، در بعضی از سال ها در بیش از نیمی از استان ها برنج کاشه می شد. ادامه دادن این روش با بودجه اقلیمی کشورمان تناسب ندارد.

اما همین سال جاری مجلس خاطرنشان کرد که ممنوعیت کشت برنچ در بعضی استان ها برای سال 1400 لغو شده است، این تصمیمات در سالی که انقدر هشدار دادید چه علتی دارد؟

به نظر من این اقدام درست نبود و در آخر مجبور شدند که تتازهنظر نمایند، در وزارت نیرو با مجموع عواملی که در بحث آب درگیر هستند یک کارگروه ملی سازگاری با کم آبی تشکیل شده است، این کارگروه سیاست هایی را تدوین کرد که مجموع آب های سرزمینی را در کوتاه مدت به تعادل برساند و در بلندمدت احیا کند.

به همین علت براساس فعالیت های صورت گرفته یک سری سیاست ها را مصوب کردند و این بحث برنج مصوبه ای بود که مجلس تصویب کرد و قرار شد اجرای آن در کمیته هر استان آنالیز گردد. اگر کمیته مجوز ندهد کاشت برنج در استان متوقف می گردد. تا جایی که من اطلاع دارم، در هیچ استانی به جز استان های شمالی چنین مجوزی را ندادند، علت آن هم شرایط بارندگی در کشور است.

آقای وظیفه شما فکر می کنید که الان در مسیری هستیم که به میزان میزان آب موجود در کشور کشاورزی کنیم؟

از گذشته تا به امروز سیاست توسعه کشاورزی را در پیش گرفتیم، حتی بعضی مواقع هم هندوانه صادر کردیم. یا پارسال در خوزستان چیزی حدود 200هزار هکتار برنج کاشتیم. در این شرایط به نوعی درست رفتار نکردیم و نمی کنیم. اگر رفتارمان درست باید سیاست منسجم تری با نگاه به آینده ایجاد می کردیم.

الان به علت رفتار گذشته مان به آب به اسم یک ابربحران نگاه می کنیم، نمی گویم کار درستی انجام ندادیم یا همه کار ها اشتباه بوده، اما اشتباهاتی داشتیم که باعث شده این شرایط به وجود بیاید و برای آینده نباید این اشتباهات را تکرار کنیم.

فکر نمی کنید این سیاست خودکفایی غذایی به شکل مطلق، منجر به این اشتباهات شده است؟

امنیت غذایی در هر کشوری مهم است، در کشور ما هم با وجود تحریم ها و جمعیت بالای کشور این موضوع برای دولت مردان اهمیت پیدا نموده است. توسعه کشاورزی در کشور هم شاید ناشی از همین نگرانی هاست. ولی تعارف را باید کنار بگذاریم، کشور ما خشک و کم بارش است. این پتانسیل وجود ندارد که همه محصولات به هر شکل ممکن فراوری بگردد، ادامه این سیاست منجر به بدتر شدن شرایط می گردد.

باید به فکر چاره ای باشیم، محصولاتی که از بیرون می توانیم وارد کنیم و آب بر هستند را باید با روش های بهتری از خارج مرز تامین کنیم. هر میزان فعالیتی هم که داریم باید بتوانیم با استفاده از تکنولوژی های مدرن امروزی مصرف آبش را کم کنیم. نباید از روش های قدیمی استفاده کنیم تا میزان مصرف آب زیاد گردد و دچار این شرایطی نشویم.

این بحران خشکسالی یا ورشکستگی آبی که درون آن هستیم چه خطراتی به همراه دارد؟

یک مطالعه ای در حوزه دریاچه ارومیه با یاری فائو انجام دادیم، براساس آمار معیشت خانوار، جمعیت، نوع کشت، سطح کشت، بارش میانه و ... ارزیابی از شدت آسیب پذیری در حوزه دریاچه ارومیه انجام دادیم و آن را به کل کشور توسعه دادیم. قطعا در جوامعی که بیشتر به کشاورزی وابسته هستند، میزان آسیب پذیری هم بیشتر است.

منظورتان از کلمه آسیب پذیری چیست؟

در یک جامعه از فعالیت هایی مردم عایدی کسب می نمایند، به هر علتی ممکن است که این عایدیشان کم بگردد و آسیب آغاز می گردد. در نهایت فرد آسیب دیده متوجه می گردد آن محیط برایش مناسب نیست و حاشیه نشین می گردد. این مسئله ای است که به چالش های تازه کشور تبدیل شده است و دولت ها باید به فکر آن باشند.

شاید در انتهای این ماجرا، بسیاری از خطر جنگ آب هشدار می دهند. چقدر به این خطر نزدیک شدیم؟

در بعضی منطقه ها مثل شرق اصفهان الان داخل این خطر هستیم، وقتی آبی نیست که یک کشاورز عایدی به وجود بیاورد این اتفاق رخ می دهد. سال جاری در بعضی منطقه ها مثل جنوب استان فارس جو و گندم کاشته شده قابل برداشت نبود و آن دادند به گوسفندان تا مصرف نمایند. این به معنای از دست رفتن معیشت یک خانواده است که منجر به ایجاد ناآرامی در یک جامعه می گردد. جامعه کشاورزی هم معمولا روستا هایی هستند که راه دیگری برای کسب عایدی ندارند.

بعد در سال های کم بارشی بیشترین فشار را به برداشت آب از زیرزمین می آوریم، این موضوع خیلی هم ملموس نیست. مثل شهفرایندی که کم آبی برایش معنای واضحی ندارد چراکه آب همواره در اختیارش است. پس درباره جنگ آب باید بگویم الان در شرایطی قرار داریم که باعث شده درک درستی از آینده مان نداشته باشیم. کشاورزی را در نظر بگیرید که زمین را کاشته، باران ندارد و آب زیرزمین هم تمام می گردد، به چه شرایطی می رسد؟

شما سال هاست که در حال کارشناسی بحران آب در کشور هستید و با مسائل اقلیمی هم آشنا هستید، واقعا تصویری که از بحران آب در کشور دارید چیست؟

فکر نکنم که در اقلیم اتفاق خاصی رخ بدهد، چراکه بشر همچنان در حال انتشار گاز های گلخانه ای است. تنها چیزی که می تواند تغییر کند، رفتار ماست. اگر این کار را نکنیم فقر ما از لحاظ منابع طبیعی بیشتر و بیشتر می گردد و شاید 20 سال آینده بعضی از منطقه ها کشور برای زیست مناسب نباشد، این موضوع با احتمال زیاد ممکن است رخ بدهد.

دشت های داخلی ما و استان هایی که در غرب زاگرس قرار دارند مثل قم، مرکزی، سیستان وبلوچستان، هرمزگان، جنوب کرمان و فارس در خطر هستند و معلوم نیست 20 سال دیگر شوری آبشان در حد استفاده در کشاورزی باشد یا نه. یک بحث دیگر هم آلودگی آب است و شاید دیگر نقطه ای پیدا نگردد که چاه بزنید و آبش شرب باشد.

معقولانه این است که به میزان پتانسیل اقلیمی هر منطقه بارگزاری کنیم، در غیر این صورت محیط را خورد می کنیم.