جهانی شدن سینمای ایران در دهه 80 - مجله سفرنامه ترکیه

در سینمای دهه 80 امکان مطرح شدن موضوعاتی فراهم شد که پیش از این ممکن نبود و در جوار این موقعیت، آدم هایی از دل این فضا سربرآوردند که پیروز شدند سینمای ایران را به سینمای دنیا معرفی و ارائه نمایند.

فضایی که از نیمه دهه 70 و بعد از روی کار آمدن دولت اصلاحات شکل گرفت و تا نیمه دهه 80 ادامه داشت، کانال و دریچه ای را برای اهالی فرهنگ گگردد که تاثیر آن بر فراوری آثار فرهنگی، در همه اشکال آن از کتاب و فیلم و موسیقی و ... مشهود است.

دهه 80 به ویژه نیمه نخستین آن، جزو برهه ای از تاریخ سیاسی-اجتماعی کشور بود که امکان بروز و ظهور بعضی از مفاهیم را برجسته ساخت. برای مثال یکی از مسائلی که در این دهه برجسته شد که تا پیش از این بدین شکل وجود نداشت، شکل گیری قهرمانان زنی است که لزوما نه در نقش های مادرانه و با شمایل مردانه که با صورتی زنانه مطرح و برجسته شدند.

آنچه در ادامه می آید نگاهی به بعضی از آثار برجسته سینمایی در این دهه از تاریخ سینمای ایران است.

به رنگ ارغوان سیزدهمین فیلم ابراهیم حاتمی کیا محصول سال 1383 ایران است. این فیلم پس از پنج سال توقیف (در دولت نهم)، در بیست و هشتمین جشنواره فیلم فجر حضور یافت و جایزه سیمرغ بلورین بهترین فیلم جشنواره را به دست آورد. شفق (با بازی فر ها قائمیان) یکی از اعضای گروه سیاسی که اوائل انقلاب از ایران خارج شده، پس از سال ها تصمیم می گیرد برای دیدن دخترش ارغوان (با بازی خزر معصومی) که دانشجوی دانشکده جنگل داری است مخفیانه به ایران بازگردد.

یکی از مأمورین امنیتی به نام هوشنگ (با بازی حمید فرخ نژاد) به عنوان دانشجو وارد دانشکده می گردد و از امکانات مدرن امنیتی استفاده می نماید تا با کنترل ارغوان، شفق را به دام اندازد. در این میان بین او و ارغوان رابطه ای عاطفی بوجود می آید.

به رنگ ارغوان هم از جمله فیلم های ساختار شکن در دهه 80 است که نقش اصلی و قهرمان دستانش یک دختر جوان است. به رنگ ارغوان سیمرغ بلورین جایزه نگاه مردمی بیست و هشتمین جشنواره بین المللی فیلم فجر را نیز با 68 درصد آرا دریافت کرد.

میم مثل مادر نام فیلمی اثر رسول ملاقلی پور در سال 1385 است. در این فیلم گلشیفته فراهانی، حسین کمک، سحر دولتشاهی، شراره دولت آبادی و همچنین علی شادمان ایفای نقش نموده اند. این فیلم بنا به تشخیص کمیته ای از بنیاد سینمایی فارابی به عنوان نماینده ایران در هشتادمین دوره جوایز اسکار در سال 2007 انتخاب شد.

داستان فیلم از این قرار است که سپیده در زمان جنگ ایران و عراق، از پرستاران شهر سردشت بود و در بمباران شیمیایی سردشت، دچار تأثیرات شیمیایی شد. سال ها بعد سهیل و سپیده در انتظار فرزند خود هستند. پس از سونوگرافی، پزشکان می گویند فرزند سپیده دچار مسائل تنفسی و معلولیت است و این شرایط ناشی از گاز های شیمیایی زمان جنگ است.

سهیل اصرار دارد تا فرزندشان را سقط نمایند، اما سپیده مخالفت می نماید و سهیل، سپیده را طلاق می دهد. پس از زایمان، در طی چک آپ های ماهیانه، پزشک به سپیده می گوید که این شرایط سعید، ناشی از مسائل ژنتیکی است و گاز های عصبی روی سعید تأثیری نداشته است.

ارتفاع پست فیلمی است ساخته ابراهیم حاتمی کیا که در 2 مرداد 1381 به نمایش درآمده است. داستان این گونه است:قاسم (با بازی حمید فرخ نژاد) که ادعا می نماید برای خانواده و دوستانش در یک شرکت صنعتی در بندرعباس کار پیدا نموده، آن ها را سوار هواپیما می نماید.

اما تنها نرگس (با بازی لیلا حاتمی) است که از قصد قاسم خبر دارد. قاسم هواپیما را می سارقد. ارتفاع پست، دوازدهمین فیلم بلند ابراهیم حاتمی کیا بود و داستان این فیلم بر اساس یک رویداد واقعی که در 23 آذر 1379 در جهت اهواز به بندرعباس انجام شد، ساخته شده بود.

در این هواپیما (یاک 40)، 23 نفر از اعضای یک خانواده حضور داشتند که سه نفر از آن ها به نام های خالد حردانی، فرهنگ پورمنصوری و شهرام پورمنصوری، اقدام به این هواپیماربایی کردند که با واکنش به موقع گارد پرواز، اقدام آن ها ناکام ماند. حکم اولیه برای این متهمان، اعدام برای حردانی و حبس ابد برای برادران پورمنصوری بود، ولی وکیل آن ها محمد مصطفایی با کوشش خود توانست در سال 1386، احکام آن ها را به 20 و 15 سال حبس، کاهش دهد.

من ترانه 15 سال دارم فیلمی از رسول صدرعاملی با بازی ترانه علیدوستی است. این فیلم محصول سال 1380 و برنده سیمرغ بلورین بهترین کارگردانی برای رسول صدر عاملی، بهترین فیلمنامه برای کامبوزیا پرتوی و بهترین بازیگر نقش اول زن برای ترانه علیدوستی از بیستمین جشنواره فیلم فجر است.

رسول صدرعاملی برای این فیلم برنده جایزه ویژه هیئت داوران و نامزد جایزه یوزپلنگ طلایی جشنواره فیلم لوکارنو شد. ترانه دختر نوجوانی است که مادرش را در کودکی از دست داده و پدرش به دلایلی در زندان به سر می برد. ترانه به زندگی عادی اش ادامه می دهد تا این که پسر پولداری به او پیشنهاد ازدواج می دهد.

ترانه قبول می نماید و ازدواج سر می گیرد، ولی بعد از مدت کوتاهی پسر ترانه را رها نموده و به خارج از کشور می رود. این در حالی است که ترانه از آن پسر حامله است و، چون فقط بین آن ها صیغه ای قرائت شده و اسم ترانه در شناسنامه پسر نیست او نمی تواند ثابت کند این بچه در شکمش را از آن پسر دارد.

در حالی که همه به او تهمت می زنند، ترانه کوشش دیوانه واری را برای اعاده حیثیت از خود و بچه اش آغاز می نماید. این فیلم جزو آثار برجسته و پیشگام در سینمای دهه هشتاد است چرا که قهرمان خود را یک دختر جوان معرفی می نماید؛ موضوعی که پیش از این در سینمای ایران سابقه نداشت و اثرات فضای باز دولت اصلاحات پیش از دولت نهم و دهم در این فرایند سینما محسوس است.

سنتوری یا علی سنتوری فیلمی ساخته داریوش مهرجویی در سال 1385 خورشیدی است. سنتوری فیلمی است اجتماعی با رویکردی انتقادی که تم اصلی آن تضاد سنت و مدرنیته در جامعه امروز ایران و موضوع آن سقوط هنرمند و خودویرانگری او در جامعه ای است که هنر واقعی را برنمی تابد و مدام آن را محدود و سرکوب می نماید.

خواننده این فیلم محسن چاوشی است و اردوان کامکار سنتور می نوازند. علی با بازی (بهرام رادان)، نوازنده چیره دست سنتور و خواننده محبوب جوانان ناگهان در اوج شهرت و پیروزیت افسار زندگی را از دست می دهد و به بیراهه می رود. او می گوید همه بدبختی ها از وقتی آغاز شد که عشق بزرگ زندگی ام، هانیه (با بازی گلشیفته فرهانی)، مرا ترک کرد، اما هانیه زمانی می رود که علی مدت هاست در بند اعتیاد خانمان سوز خود گرفتار است.

فیلم برداشتی آزاد از عقاید یک دلقک نوشته هاینریش بل و الهام گرفته از زندگی پیمان اسکندری است که در اوج هنر و تحصیل به بیراهه و اعتیاد افتاد و عشقی اشتباه علی رغم کوشش خانواده و نزدیکان او را تا مرگ سوق داد؛ مرگ مشکوک و ناگهانی وی که در سال 82 بعنوان یکی از پفراینده های کیفری پر سر و صدا، اما بی فرجام دادگستری شیراز مطرح بوده، دستمایه اصلی تدوین فیلم نامه علی سنتوری شد.

شب یلدا فیلمی ساخته کیومرث پوراحمد و محصول سال 1380 با بازی محمدرضا فروتن، هیلدا هاشم پور، الهام چرخنده و پروین دخت یزدانیان است. داستان فیلم الهام گرفته از زندگی کارگردان است. حامد (محمدرضا فروتن) علی رغم علاقه بسیار به همسرش مهناز (الهام چرخنده) و فرزندش نازی، آن ها را پس از ده سال زندگی مشترک به خارج از کشور می فرستد. بهانه مهناز برای سفر، آزادی بیشتر است، اما پس از خروج از کشور، رفتار های مشکوکی از او سر می زند.

مجله فیلم و سینما این فیلم را به عنوان یکی از صد فیلم برتر تاریخ سینمای ایران معرفی نموده و درباره آن نوشته است: حتی کسی که در آثار قبلی پوراحمد (جز در آلبوم تمبر و دقایق و لحظاتی از مجموعه های قصه های مجید و سرنخ) چیز قابل اعتنا و دندان گیری مشاهده ننموده هم نمی تواند به کیفیت چشمگیر شب یلدا چشم ببندد.

پوراحمد در این حدیث نفس صادقانه و پر حس و حال، خود را به رعایت دقیق جزئیاتی دانسته که نمونه هایش را در آثار قبلی اش به سختی می توان سراغ گرفت. او با تسلطی چشمگیر در فضایی بسته و با تنها یک بازیگر، پیروز به جذب همدلی و همراهی مخاطب می گردد.

پوراحمد برای ساختن گذشته حامد (فروتن) به جای متوسل شدن به فلاش بک، استفاده خلاقانه از نوار ویدئو می نماید. شخصیت زن را هم یک بعدی نشان نمی دهد (و تازه در کنار مهناز، پریا را هم وارد ماجرا می نماید تا در دنیا اثر نمونه زن مثبت و خوب تنها در وجود مادر خلاصه نگردد) بهترین بهره را از وجود تصنیف های قدیمی به خصوص در تیتراژ می نماید، همچنان که بهترین بازی سال های اخیر را از فروتن می گیرد و بغضش را هم می ترکاند، چنان درست و بجا که تحسین نکردنش سخت است).

بوتیک نام فیلمی ایرانی به کارگردانی حمید نعمت الله و محصول سال 1382 است. این فیلم برنده سیمرغ بلورین بهترین فیلم اول از بیست و دومین جشنواره فیلم فجر شد. در فیلم بازیگرانی، چون گلشیفته فراهانی، محمدرضا گلزار، حامد بهداد، رضا رویگری و افسانه چهره آزاد به ایفای نقش می پردازند.

داستان از این قرار است که اتی (احترام) با بازی گلشیفته فرهانی، سهم خود را از خانه اجاره ایی که با دوستانش اجاره نموده نپرداخته و صاحب خانه میخواهد آن ها را بیرون کند. دنیاگیر (با بازی محمدرضا گلزار) جوانی که در بوتیک کار می نماید، مبلغ مورد احتیاج اتی را فراهم می نماید، اما اتی با آن مبلغ تصمیم می گیرد به خارج برود.

سعی اتی برای تهیه کسری پولی که برای خارج رفتن احتیاج دارد اتی را در موقعیت خطیری قرار می دهد. این فیلم نیز به لحاظ تعریف دختری جوان به عنوان قهرمان داستانش، به تصویر کشیدن اختلاف طبقاتی در جامعه و مسائل و مباحث ناپیدا و بعضا غیراخلاقی که در لایه های مختلف اجتماعی وجود دارد، برجسته محسوب می گردد.

آواز گنجشک ها نام فیلمی به کارگردانی مجید مجیدی، محصول سال 1386 است. این فیلم در مراسم اسکار 2009 نماینده سینمای ایران بود. آواز گنجشک ها به عنوان یکی از بهترین فیلم های خارجی سال 2009 از نگاه هیئت ملی نقد فیلم آمریکا انتخاب شد.

رضا ناجی نیز برای بازی درخشان خود در این فیلم جایزه خرس نقره ای برای بهترین بازیگر مرد از جشنواره فیلم برلین را تصاحب کرد. این فیلم به داستان مرد ساده و میانسالی به نام کریم می پردازد. وی در یک مزرعه پرورش حیوانات کار می نماید و شیفته شترمرغ هاست و ارتباط روانی و عاطفی با آن ها برقرار نموده است.

جدایی نادر از سیمین فیلمی به کارگردانی، نویسندگی و تهیه نمایندگی اصغر فرهادی و محصول سال 1389 است. این فیلم برنده اسکار بهترین فیلم غیرانگلیسی زبان در سال 2012 گشت. جدایی نادر از سیمین که در سطح بین المللی بیشتر با نام جدایی (A Separation) شناخته می گردد، پنجمین اثر سینمایی اصغر فرهادی است و توسط نشریه گاردین در فهرست 100 فیلم برتر سینمای دنیا که از سال 2000 میلادی تا به امروز ساخته شده، جای گرفته.

از بازیگران اصلی آن می توان پیمان معادی، لیلا حاتمی، شهاب حسینی، ساره بیات و مریلا زارعی را نام برد. داستان فیلم این گونه است که سیمین (لیلا حاتمی) می خواهد به همراه همسرش نادر (پیمان معادی) و دخترش ترمه (سارینا فرهادی) از ایران برود و همه مقدمات این کار را فراهم نموده. اما نادر نمی خواهد پدرش را که از بیماری آلزایمر رنج می بَرَد، تنها رها کند. این اختلافات باعث می گردد سیمین از دادگاه درخواست طلاق کند.

جدایی نادر از سیمین در 15 ژانویه 2012، جایزه بهترین فیلم غیرانگلیسی زبان را از شصت و نهمین مراسم گلدن گلوب (مهمترین جایزه سینمایی پس از اسکار) دریافت کرد و به اولین فیلم ایرانی ای تبدیل شد که این جایزه را دریافت می نماید. پس از آن این فیلم در 27 فوریه 2012 جایزه بهترین فیلم خارجی را از هشتاد و چهارمین مراسم اسکار گرفت و به اولین فیلم ایرانی ای تبدیل شد که این جایزه را دریافت نموده است.

درباره اِلی عنوان فیلمی سینمایی ساخته اصغر فرهادی و محصول سال 1387 ایران است. درباره الی پس از اکران و نمایش مورد ستایش منتقدان و مردم نهاده شد. خرس نقره ای بهترین کارگردانی جشنواره بین المللی فیلم برلین 2009 به این فیلم اهدا شد.

اصغر فرهادی در درباره الی از سبک رئالیسم پیروی کرد و باعث شد تا موج جدیدی در سینمای ایران رقم بخورد. داستان فیلم روایت گر زندگی چند خانواده است که برای گذراندن تعطیلات به شمال کشور سفر نموده اند. دوستان احمد (شهاب حسینی) که پس از سال ها زندگی در آلمان به ایران بازگشته، در کوشش هستند تا همسری را برای او بیابند.

به همین خاطر، مربی مهدکودکی به نام اِلی (ترانه علیدوستی) با دعوت سپیده (گلشیفته فراهانی)، به همراه دیگران به این سفر آمده است. این فیلم برنده سیمرغ بلورین بهترین فیلم از نگاه تماشاگران، سیمرغ بلورین بهترین کارگردانی و سیمرغ بلورین بهترین جلوه های صوتی در بیست و هفتمین جشنواره فیلم فجر 1387گشت.

چهارشنبه سوری سومین فیلم سینمایی اصغر فرهادی است. این فیلم در بیست و چهارمین جشنواره فیلم فجر 1384 نامزد دریافت 9 جایزه بود که در نهایت پیروز به کسب سیمرغ های بلورین بهترین کارگردانی، بهترین بازیگر نقش اول زن، بهترین تدوین و همچنین سیمرغ بلورین فیلم محبوب تماشاگران شد.

چهارشنبه سوری برنده هوگو طلایی جشنواره بین المللی فیلم شیکاگو و نامزد پلنگ طلایی جشنواره فیلم لوکارنو در سال 2006 شد. دختر جوانی به نام روح انگیز (ترانه علیدوستی) که خود را آماده ازدواج می نماید، روز چهارشنبه سوری برای کار به خانه خانواده ای متوسط وارد می گردد. فضای پرتنش و غم انگیز خانه، به همراه غوغای انفجار ترقه های چهارشنبه سوری فضایی بی ثبات و ناآرام به وجود آورده است.

مژده (هدیه تهرانی)، خانم خانه، در هیئتی سراپا سیاه و با حرکاتی عصبی، حالتی غریب دارد. مژده به رابطه همسر خود (حمید فرخ نژاد) و زن همسایه (پانته آ. بهرام) مشکوک شده و زندگی خانواده در آستانه نابودی است. چهارنبه سوری روایت خیانت، سرخوردگی و تنهایی آدم هاست.

دایره زنگی فیلمی کمدی-اجتماعی و محصول سال 1386 است. روایتی است از معضل ماهواره و عمق تأثیرش در اجتماع ما؛ نخستین فیلم سینمایی پریسا بخت آور که با نویسندگی اصغر فرهادی اکران شد. این فیلم که پرفروش ترین فیلم فروردین 1387 بود روایت تازه ای از بحث اخلاق در روابط اجتماعی و قضاوت های نادرست را به تصویر می کشد.

فیلم داستان آدم های یک ساختمان است که هرکدام قصه زندگی متفاوتی دارند و به دلیل مسائلی حالا دوربین به درون خانه هایشان می رود و شخصیت های آنان را برجسته می سازد. این فیلم هم قهرمان داستانش یک دختر جوان است که البته در آخر فیلم تعیین می گردد که نوعی ضدقهرمان است؛ یعنی برخلاف همه فیلم های دیگر که دختران را معصوم و جامعه را گرگ می نمایند، شیرین در دایره زنگی دختری به ظاهر معصوم است که تماشاگر در تمام طول مدت فیلم با او همذات پنداری می نماید و به او علاقمند می گردد، اما در نهایت سارق، بزهکار و دچار مسائل اخلاقی از آب درمی آید.

مارمولک فیلمی به کارگردانی کمال تبریزی، تهیه نمایندگی منوچهر محمدی، نویسندگی پیمان قاسم خانی و با بازی پرویز پرستویی، محصول سال 1382 ایران است. داستان این فیلم اقتباسی از فیلم های ما فرشته نیستیم و زائر است که با بومی سازی قصه فیلم، نگاهی متفاوت به مسئله روحانیت و جامعه دارد.

مارمولک در زمان اکران و حتی پیش از آن به دلیل موضوع حساسی که روی آن دست گذاشته بود، بشدت در جامعه صدا کرد و به فروشی بیش از یک میلیارد در زمان خود دست یافت و توانست تا سیمرغ بلورین بهترین فیلمنامه وسیمرغ بلورین بهترین فیلم از نگاه تماشاگران را از بیست و دومین دوره جشنواره فیلم فجر از آن خود کند.

مهمان مامان یک فیلم کمدی-خانوادگی به کارگردانی داریوش مهرجویی محصول سال 1382 است. این فیلم بر اساس کتاب مهمان مامان نوشته هوشنگ مرادی کرمانی و توسط سیمافیلم فراوری شده است. از فیلم استقبال خوبی شد و در بیست و دومین دوره جشنواره فیلم فجر، سیمرغ بلورین بهترین فیلم را دریافت کرد.

این فیلم هجدهمین فیلم بلند داریوش مهرجویی است. داستان از این قرارا است که برای خانواده ای مهمان سرزده، تازه عروس و داماد، می آید؛ ولی، چون وضع اقتصادی خانواده خوب نیست، همسایگان دست به دست هم می دهند تا آبروی صاحبخانه را حفظ نمایند.

این فیلم نیز، مانند فیلم اجاره نشین ها، گوشه هایی از جامعه ایرانی و عادات و رفتار آن را با استفاده از شخصیت های مختلفی که شاید نماینده قشر های مختلف جامعه ایرانی هستند، نشان می دهد.

در نهایت می توان اینگونه نتیجه گیری کرد که باز بودن فضای سیاسی و اجتماعی و نقش آن در بالندگی فرهنگ و هنر و به ویژه سینما را می توان با استناد به دهه 80 و خروجی ها و تجارب آن برهه تاریخی به تثبیت رساند. دهه ای که امکان مطرح شدن موضوعاتی را فراهم ساخت که پیش از این ممکن نبود و در جوار این موقعیت، آدم هایی از دل این فضا سربرآوردند که پیروز شدند سینمای ایران را به سینمای دنیا معرفی و ارائه نمایند.